Bundan 70-80 yıl öncesinin Ramazanlarında
İstanbul’un bütün câmilerinde ve konaklarda kılınan terâvih namazlarında
uygulanan, ancak daha sonra unutulup büyük camilerden bile kalkan bir gelenek
olan "Enderun Teravihi" yeni projelerle tekrar diriltilmeye ve
yaşatılmaya çalışılıyor.
Enderun usulü teravih namazı kıldıran Valide-i Cedid Camii müezzini Ahmet Uzunoğlu'yla "Enderun usulü teravihi" üzerine konuştuk.
Enderun usulü teravih namazı kıldıran Valide-i Cedid Camii müezzini Ahmet Uzunoğlu'yla "Enderun usulü teravihi" üzerine konuştuk.
“Enderun usulü teravih” nedir?
Enderun usulü teravih, Osmanlı’da Enderun Sarayı’nda kılınan bir teravih şekli. Saray ahalisine, saraydaki kişilerle öncelikle kılınırmış daha sonra İstanbul’un belli camilerine… yani halka doğru yayılmış saraydan. Önce bu sarayda başlamış o yüzden “Enderun” ismini buradan almış. Saray içerisinde başlayıp zaman içerisinde halka, İstanbul içerisindeki camilere yayılmış ve 100 yıl öncesine kadar bu gelenek İstanbul’da uygulanırmış.
Enderun usulü teravih, Osmanlı’da Enderun Sarayı’nda kılınan bir teravih şekli. Saray ahalisine, saraydaki kişilerle öncelikle kılınırmış daha sonra İstanbul’un belli camilerine… yani halka doğru yayılmış saraydan. Önce bu sarayda başlamış o yüzden “Enderun” ismini buradan almış. Saray içerisinde başlayıp zaman içerisinde halka, İstanbul içerisindeki camilere yayılmış ve 100 yıl öncesine kadar bu gelenek İstanbul’da uygulanırmış.
100
yıldır unutulmuştu bu usul. Tekrar hatırlatma fikri nereden çıktı?
Mehmet Kemiksiz ve Ahmet Şahin, “Avrupa 2010 Kültür Başkenti
Ajansı”na bunu proje olarak verdiler, bu işin üstatları onlar. Biz aynı musiki
korosundayız. Bu proje Kültür Ajansı’nın en prestijli projelerinden biri haline
geldi 2010’da.
2010 yılında 29 camide uyguladık ve bunun hamiliğini de 2010
Kültür Başkenti Ajansı üstlenmişti. Yani biz yeni bir şey çıkarmadık. Unutulan
bir geleneği yeniden canlandırdık. 2010 yılının Ramazanı'nda imamlık yapan
Ahmet Şahin’le ikimizdik. 30 kişiden oluşan bir koromuz vardı
Osmanlı döneminde “Enderun usulü Teravih” hangi
camilerde kılınıyordu?
Hırkayı Şerif Camiinde mesela kılındığını biliyorum. İstanbul’da sur içerisindeki camilerde kılındığı söyleniyor. Süleymaniye, Fatih Camii, Beyazıt Camii, Nuru Osmaniye… Yani sur içindeki camileri söyleyebiliriz.
Hırkayı Şerif Camiinde mesela kılındığını biliyorum. İstanbul’da sur içerisindeki camilerde kılındığı söyleniyor. Süleymaniye, Fatih Camii, Beyazıt Camii, Nuru Osmaniye… Yani sur içindeki camileri söyleyebiliriz.
“Enderun usulü teravihin” özelliğinden bahseder
misiniz? Diğer teravih namazlarından farkı nedir?
Şimdi burada bir makam, musiki işin içine girmiş oluyor. Yani musikiyle kılınan bir namaz. İmam ve müezzin topluluğunun birbirlerine makamlarını paslaşarak aynı zamanda bir bütün oluşturması gerekiyor. Burada tabi imamın iyi bir musikişinas olması lazım ve aynı şekilde müezzinlerin de birbirlerini anlamaları lazım.
Şimdi burada bir makam, musiki işin içine girmiş oluyor. Yani musikiyle kılınan bir namaz. İmam ve müezzin topluluğunun birbirlerine makamlarını paslaşarak aynı zamanda bir bütün oluşturması gerekiyor. Burada tabi imamın iyi bir musikişinas olması lazım ve aynı şekilde müezzinlerin de birbirlerini anlamaları lazım.
Kalburüstü bir musiki bilgisine, kültürüne ve birikimine
sahip olmaları gerekir ki “Enderun” uygulansın. Yoksa musiki de
kullanılmaz. O zaman ki halkın kültürü çok yüksek, saraydakilerin
daha da yüksek. Öyle bir ortam ki 3 bin tane ilahiyi bilen bir görevli Süleymaniye’ye
gelmiş, “Ne günlere kaldık!” diye eleştiri konusu olmuş. 3 bin tane notalı
ilahi ezbere bilen bir müezzin Süleymaniye’ye atanıyor ve "Payitaht ne
günlere kaldı" diye eleştiri konusu oluyor. Yani o kadar musiki
kültürüne sahip bir topluluk var o zaman.
Musiki açısından tekniği nedir bu işin?
Musiki açısından tekniğine girecek olursak işte her dört rekat ayrı bir makamda kılınıyor. Müezzin makamı veriyor, imam devam ettiriyor veya imam makam geçişi yapıyor, müezzin devam ediyor. Arada tervihalarda hocanın selam verdiği makamdan ilahilerle orayı süslüyorlar. Yani her dört rekat ayrı bir makamda teravih namazı kılınıyor.
Musiki açısından tekniğine girecek olursak işte her dört rekat ayrı bir makamda kılınıyor. Müezzin makamı veriyor, imam devam ettiriyor veya imam makam geçişi yapıyor, müezzin devam ediyor. Arada tervihalarda hocanın selam verdiği makamdan ilahilerle orayı süslüyorlar. Yani her dört rekat ayrı bir makamda teravih namazı kılınıyor.
Burada amaç nedir?
Teravih zaten “terviha”dan geliyor, “terviha” demek, dinlenmek demek. Yani hem namaz kılmak hem de dinlenmek, insanlara hoş bir vakit geçirtmek. Namazın nasıl bittiğini adeta insanlar anlamasınlar. Eziyet veren bir ibadet halinden çıkarıp insanlara rahatlama, huzur, coşku veren bir ibadete dönüştürmek amacıyla Osmanlı’nın oluşturmuş olduğu bir gelenek.
Teravih zaten “terviha”dan geliyor, “terviha” demek, dinlenmek demek. Yani hem namaz kılmak hem de dinlenmek, insanlara hoş bir vakit geçirtmek. Namazın nasıl bittiğini adeta insanlar anlamasınlar. Eziyet veren bir ibadet halinden çıkarıp insanlara rahatlama, huzur, coşku veren bir ibadete dönüştürmek amacıyla Osmanlı’nın oluşturmuş olduğu bir gelenek.
Kaç kişilik bir ekipsiniz?
Bizim şu anda 30-40 kişilik bir ekibimiz var.
Bizim şu anda 30-40 kişilik bir ekibimiz var.
Hepiniz aynı camide mi oluyorsunuz?
Yok, hayır. İstanbul’un değişik camilerinde oluyoruz.
Yok, hayır. İstanbul’un değişik camilerinde oluyoruz.
“Enderun usulü teravih” de musiki-namaz ilişkisini,
yapılış şekliyle sırasıyla anlatır mısınız?
Enderun usulü teravih, ezanla başlar vitir namazıyla biter. En başta Irak makamında temcid okunur. Temcidin peşinde sela okunur, selanın sonunda rasta getirilir, rast makamında yatsı ezanı okunur… İlk kametle böyle devam eder.
Enderun usulü teravih, ezanla başlar vitir namazıyla biter. En başta Irak makamında temcid okunur. Temcidin peşinde sela okunur, selanın sonunda rasta getirilir, rast makamında yatsı ezanı okunur… İlk kametle böyle devam eder.
Yatsının ilk dört rekatı rast makamında devam eder.
Yatsının son sünnetinin ardından “Sübhanallahi velhamdülillahi velâ ilahe”yi
isfahan makamında müezzin verir, imam ilk dört rekatı isfahan makamında
kıldırır. Ardından sırayla 2. dörtlükte sabâ makamında kıldırır. Ardından
üçüncü dörtlüğü hüseyni kıldırır. Üçüncü dörtlükten sonra eviçe geçilir.
Dördüncü dörtlüğü eviç makamında kıldırır. Dördüncü dörtlüğün içerisinde acem
aşiran makamına geçer. Acem aşiran makamında bitirir, sonra segaha getirir veya
rasta getirir. Vitir namazı segah makamıyla başlar karciayla geçilir. Karciayla
selam verilir. Bu şekilde gider gider hoca en sonunda Fatiha makamında aldığı
emaneti tevdi eder.
Kaç makam oluyor?
Beş makam.
Beş makam.
“Enderun usulü teravih” yaptığınız arkadaşlar
bir musiki eğitimi aldılar mı?
Tabi tabi. 15-20 yıldır beraberiz.
Tabi tabi. 15-20 yıldır beraberiz.
İnsanlar “Enderun usulü teraviye” nasıl
bakıyor?
Şimdi biz bunu öğrenciyken ilahiyat camiinde başlatmıştık. Mehmet Kemiksiz, Ahmet Şahin ve ben. Yunus Balcı da vardı o zaman, Halid Duran kardeşimiz vardı. Tabi onlar şimdi ayrı çalışıyorlar. İlahiyat camiinde başlattık, sonra Üsküdar’da Gülnuş Valide Sultan Camisinde yapıyorduk. O zamanlar bu neymiş ya falan diyordu insanlar. Hatta ilahiyat camisinde bir Karadenizli abimiz “Bir kemençe koyunda oynayalım. Bir kemençeniz eksik” demişti. Fakat insanlar bugün alıştı. 2010 yılında işte büyük bir proje olarak biz bunu ortaya çıkardık. İşte bugün Üsküdar Belediyesi üstlendi. Bakıyorum ben İstanbul Müftülüğü bu işi üstlendi. Enderun korosu oluşturuldu, biz de onlara destek verdik.
Şimdi biz bunu öğrenciyken ilahiyat camiinde başlatmıştık. Mehmet Kemiksiz, Ahmet Şahin ve ben. Yunus Balcı da vardı o zaman, Halid Duran kardeşimiz vardı. Tabi onlar şimdi ayrı çalışıyorlar. İlahiyat camiinde başlattık, sonra Üsküdar’da Gülnuş Valide Sultan Camisinde yapıyorduk. O zamanlar bu neymiş ya falan diyordu insanlar. Hatta ilahiyat camisinde bir Karadenizli abimiz “Bir kemençe koyunda oynayalım. Bir kemençeniz eksik” demişti. Fakat insanlar bugün alıştı. 2010 yılında işte büyük bir proje olarak biz bunu ortaya çıkardık. İşte bugün Üsküdar Belediyesi üstlendi. Bakıyorum ben İstanbul Müftülüğü bu işi üstlendi. Enderun korosu oluşturuldu, biz de onlara destek verdik.
Artık o eski geleneğimiz tekrar neşvünema buldu. İnsanlar
artık alışıyor. 10 yıldır Üsküdar Yeni Camii'nde, benim görevli olduğum Gülnuş
Valide Sultan Camii'nde Mehmet Kemiksiz, Ahmet Şahin ve 7-8 kişilik grupla
devamlı yapıyorduk.
İnsanlar eskiden ilahi okunduğunda bakıyordu, şimdi
ilahilere eşlik ediyor insanlar. Yani bunun lezzetini aldılar insanlar, alıştılar.
Ve bu yayılıyor günden güne. Anadolu’ya doğru gidiyor.
“Enderun usulü teravihin” insanların üzerinde
ne gibi bir değişiklik yapacağını düşünüyorsunuz?
Farkındalık getirir insanlara. Ecdadını tanır. Hiçbir şey olmasa bile diyorum ki “Ha bizim ecdadımız böyleymiş!..” bunu bilseler yeter. Ve buradan bir ders çıkarıp herkes kendi eksiğini giderme yoluna belki gider. Görevli olur, imam olur, müezzin olur, müftü olur, vaiz olur, cemaat olur. Yani buradan maksat Osmanlı’nın güzelliğini sunmak, bizim ecdadımız neler beceriyormuş onu göstermek…
Farkındalık getirir insanlara. Ecdadını tanır. Hiçbir şey olmasa bile diyorum ki “Ha bizim ecdadımız böyleymiş!..” bunu bilseler yeter. Ve buradan bir ders çıkarıp herkes kendi eksiğini giderme yoluna belki gider. Görevli olur, imam olur, müezzin olur, müftü olur, vaiz olur, cemaat olur. Yani buradan maksat Osmanlı’nın güzelliğini sunmak, bizim ecdadımız neler beceriyormuş onu göstermek…
En azından bunu tanıtmak, bile başlı başına yeter diye
düşünüyorum. Ve insanlar kendi eksikliğini giderip, kendilerinin ne kadar eksik
olduğunu, bu konuda boş halleriyle ecdada layık olamayacaklarını, ecdada layık
olmak için de daha çok alması gereken mesafe olduğunu insanlara anlatmanın, bu
konuda bir aracı olmanın huzuru içerisindeyim şahsen. İnsanlara bu farkındalığı
yaşattığım içinde en azından o üzerimdeki görevi de bir sorumluğu da yerine
getirmenin manevi hazzı içerisindeyim.