Yoksul ve suçlu bir gençken nasıl dava adamı oldu?

Ödün vermez bir eylem adamı, hitabet ve mizah ustası, insan hakları savunucusu, Detroitli Kızıloğlan, hakiki adıyla El-Hacı Malik El-Şahbaz yani nam-ı diğer Malcolm X. Derilerinin renginden dolayı ayrımcılığa uğrayan milyonlarca Afro-Amerikalıya kendine güven duygusu ve mücadele azmi veren Müslüman bir dava adamının biyografisini yazan Manning Marable’in Pulitzer Ödülü alan Malcolm X kitabı artık Türkçede. Orhan Düz’ün titiz çalışmasıyla Türkçeye çevrilen Malcolm’un arayışlarla dolu sıradışı kişisel hikâyesini çevirmeniyle konuştuk.

Bu kitapla birlikte Türkçeye kazandırılan ikinci Malcolm kitabını okumuş olacağız sanırım. Öncelikle çeviriye başlarken neler hissettiğinizi sormak istiyorum. Malcolm’un sizin için özel bir anlamı var mıydı?

Evet, Alex Haley’in yazdığı, İnsan Yayınları’ndan çıkan Malcolm X biyografisinden sonra ikinci biyografi bu. İthaki Yayınları’nın editörü bu kitabı gösterip çevirmemi teklif ettiğinde hem çok sevinmiş hem de müthiş heyecanlanmıştım. Ne de olsa sadece temsil ettiği Afro-Amerikan toplumun değil bütün dünyanın efsane gözüyle baktığı bir liderden söz ediyoruz. Her kesimden insanın sevgisini kazanmış efsanevi bir liderin fırtınalı hayatı vardı önümde.

Malcolm’un benim için özel anlamını oyuncu Ossie Davis şu sözle ifade etmektedir: “O bizim insanlığımızdır, bizim yaşayan, siyah insanlığımız.”

Malcolm’u Türkçede Alex Haley’in biyografi kitabı ile tanıdık. Peki, Marable’ın hazırlamış olduğu Malcolm biyografisinin diğerlerinden farkı nedir?

Alex Haley’in otobiyografi kitabı Malcolm’un hayatını kahramanın dilinden anlatmaktadır. Ne var ki o kitapta tutarsızlıkların yanısıra eksik bilgiler de söz konusu. Sözgelimi Malcolm’un ilk gençlik yıllarına, hapishane hayatına, ailesiyle ilişkilerine, yurtdışı yolculuklarına falan fazla değinilmemiş. İşte bu durum bir tarih profesörü olan Manning Marable’ı bu kitabı yazmaya itmiş.

Malcolm’un yakın çevresindekilerin tanıklıkları, İslam Milleti örgütünün yıllar sonra ilk kez girilen arşivi, gazeteler ve dergilerden faydalanarak ortaya oldukça kapsamlı ve özgün bir eser çıkarmış. Nitekim kitap 2012’de Pulitzer Tarih Ödülü’nü aldı. Şunu rahatlıkla söyleyebilirim ki bu kitap Malcolm X’in hayatıyla ilgili bilinmeyenlere ışık tutarak onun olabildiğince gerçekçi bir portresini çizmektedir.

Okuyucuları Malcolm kitabında neler bekliyor?

Bu kitap benim kabaca dört evreye ayırdığım Malcolm’un hayatını bütün ayrıntılarıyla gözler önüne seriyor. Birinci evre gettonun sefalet ve suç batağında geçirdiği, hapishaneye girişine kadarki yılları kapsıyor. İkinci evre hapishane yılları ve Müslüman oluşu (birinci dönüşüm). Üçüncü evre hapisten çıkıp İslam Milleti örgütünde geçirdiği yılları içeriyor. Son evreye damgasını vuran hadiseler ise; hacla birlikte ikinci dönüşümünü geçirmesi ve ırkçı fikirlerden tamamen sıyrılarak evrensel İslam anlayışına bağlanması, bunun sonucunda örgütten ayrılması ve kendi örgütünü kurarak mücadeleye devam etmesi, ta ki bir zamanlar uğruna hayatını adadığı İslam Milleti örgütü tarafından kırk yaşında şehit edilene değin.

Sizce Malcolm’u neden okumak gerekir?

Bu kitabı okumak için birçok neden sayılabilir. Öncelikle Amerika’da Afro-Amerikan toplumun özgürlük mücadelesinin yakın tarihini konusunda bilgilenmek; bu mücadelenin, efsanevi liderinin devrimci şahsiyetinde nasıl tecessüm ettiğini görmek; ve elbette Müslümanlar olarak da Malcolm Kardeş’in ibretlik hayat hikâyesinden dersler çıkarıp düşünsel ve eylemsel mirasından ilham almak için bu kitap okunabilir… Çünkü günahıyla sevabıyla Malcolm’un sıradışı hayat hikâyesi olabildiğince objektif anlatılmış.

Kitabın çevirmeni olarak Malcolm’un hayatında sizi en çok ne etkiledi?

Her nevi suçun kol gezdiği yoksul gettolardan gelen bir genç nasıl oldu da bu kadar samimi, karizmatik ve kitleleri peşinden sürükleyen devrimci bir dava adamına dönüştü? İşte bu dönüşümün adım adım izini sürmek çok etkileyici.

20 yaşında hapishaneye giren Malcolm’un 6 yıl sonra bambaşka bir insan olarak dışarı çıkmasındaki sır nedir? Malcolm hapishanede neler öğrendi?

Malcolm hapishaneye girince dışarıda yaşadığı berbat hayattan uzaklaşmış ve kendisiyle baş başa kalmış oldu. Yalnızlığın insanı ihya eden imkânından faydalanıp derin içsel sorgulamalara girişti. Kirli geçmişiyle hesaplaşıp eskiden yaptığı kötü şeylerden pişmanlık duydu. Düzgün bir şahsiyet ve yeni bir hayat arayışı içindeydi. İşte bu arayış onu okumaya sevk etti. Mektupla öğrenim programına katıldı, hapishanenin kütüphanesini kullandı ve diğer eğitim faaliyetlerinden yararlandı. Yabancı diller öğreniyor, felsefe, tarih, sosyoloji, teoloji vb. alanlarla ilgili kitapları bilgiye susamışçasına okuyordu. Öğrendiklerini çevresindeki diğer mahkûmlarla tartışıyor, böylece hem bilgi dağarcığını zenginleştiriyor, hem de hitabet sanatını geliştiriyordu. Bu arada hapishanenin zorlu koşullarına karşı mahkûmlarla birlikte mücadele veriyordu. Aile fertlerinden aldığı mektuplar sayesinde İslam’la tanıştı.

İslam’ı temsil edenlerin Malcolm’dan öğrenecekleri bir şey var mıdır?

Çok şey var. Malcolm mücadele verdiği sisteme karşı ne kadar ödünsüz ve sert idiyse yakınlarına karşı da o kadar nazik, anlayışlı ve müşfikti. Hangi görüşten olursa olsun insanları önyargısız dinler, onlardan yeni şeyler öğrenirdi. Açık fikirli ve renkli bir şahsiyetti. Müzisyenler, edebiyatçılar, hareket önderleri gibi farklı kesimlerden geniş bir çevresi vardı. Yerel değil evrensel düşünür, sadece kendi ülkesindeki değil, diğer ülkelerdeki Müslümanların haliyle de dertlenirdi. Bitmeyen enerjisiyle yolculuklara çıkar, farklı diyarların insanlarıyla tanışır, onlarla fikir alış verişi yapardı. Keskin zekâsı, derin gözlem yeteneği ve zengin bilgi dağarcığıyla hadiseleri berrak değerlendirir, fikirlerini çarpıcı bir şekilde ifade eder ve zaman zaman da espri yapmaktan geri durmazdı. Malcolm Kardeş yeryüzünde özgürlük ve hak mücadelesi veren bütün halklar için bir onur abidesi ve umut ışığıdır.

Dünyabizim